De bodem in beeld: drukte in de ondergrond

16 januari 2019

In de Nederlandse bodem ligt 1,7 miljoen kilometer aan kabels en leidingen. Zeker in stedelijk gebied is het een drukte van jewelste in de bodem. Die drukte brengt ook uitdagingen met zich mee, zoals goede bescherming van drinkwaterleidingen.

Drukte in de ondergrond

Water- en gasleidingen, elektriciteits- en telecomkabels, het rioolstelsel, voor al deze netwerken moet plek worden vrijgemaakt in de ondergrond. En die leidingen en kabels moeten vroeg of laat worden aangelegd, vervangen, verlegd of weer worden verwijderd.

Een behoorlijke opgave die ook niet zonder risico is. Vorig jaar raakte bij graafwerkzaamheden per dag gemiddeld 120 keer een kabel of leiding beschadigd. De directe kosten van herstel bedroegen ongeveer 25 miljoen euro, gemiddeld zo’n 800 euro per incident. Indirecte kosten zoals gevolgschades, inkomstenderving, hinder en alternatieve voorzieningen zijn daar nog eens een veelvoud van.

Bij graafwerkzaamheden raakt gemiddeld 120 keer per dag een kabel of leiding beschadigd

Privatisering als oorzaak?

André Dorée, hoogleraar Civiele Techniek aan de Universiteit Twente, wijst een aantal oorzaken aan van die problemen. “Privatisering van met name telecom en ontwikkelingen rond internet hebben de afgelopen decennia gezorgd voor een behoorlijke toename van kabeleigenaren. Niemand is echt de baas in de ondergrond. Partijen overleggen weliswaar, maar maken uiteindelijk eigen keuzes bij het plannen en uitvoeren van werkzaamheden. De gemeente heeft alleen een coördinerende rol.”

Gebrek aan transparantie

Daarnaast is niet overal even duidelijk wat er precies allemaal in de ondergrond zit. Onder meer doordat tot 2006 geen wettelijke verplichting gold om de aanleg van nieuwe leidingen te melden. Registratie bij het Kabel Leidingen Informatie Centrum (KLIC) was vrijwillig. Dorée: “Door de jaren heen zijn leidingnetten in verschillende mate en detail geregistreerd. Daardoor is sommige KLIC-informatie onnauwkeurig, vooral de wat oudere info. Dat zorgt voor verrassingen bij het graven en maakt werken in de ondergrond lastig.”

Gevaren drinkwaterleidingen

In totaal ligt er in de Nederlandse ondergrond 120.000 kilometer aan drinkwaterleidingen. 14.000 kilometer daarvan is in beheer van Evides, het drinkwaterbedrijf voor het zuidwesten van Zuid-Holland, Zeeland en West-Brabant. Assetmanager Arno Bindt legt uit met welke uitdagingen het ondergrondse transport- en distributiestelsel van Evides te maken heeft:

“In met name dichtbevolkt gebied kunnen problemen ontstaan. Bijna alle bouwactiviteiten in de openbare ruimte hebben impact op de ondergrond. In veel gevallen moeten we dan leidingen omleggen, dat is enorm kostbaar. Wij kregen zelfs een keer het verzoek een transportleiding te verplaatsen vanwege een bushokje. Daarnaast wordt bij graafwerkzaamheden soms een leiding geraakt waardoor lekkage ontstaat.”

Invloed energietransitie

Bindt ziet in de nabije toekomst nog meer uitdagingen wat betreft het leidingnet. “De energietransitie zal de komende jaren invloed hebben op de ondergrond. Met de opgave om van het aardgas af te komen en nieuwe manieren te vinden om gebouwen te verwarmen, is er een grote vervangingsopgave voor leidingen. Naast de graafwerkzaamheden die dat met zich meebrengt, moet er ook rekening worden gehouden met een andere factor, namelijk de opwarming van de bodem.”

Warmte in de ondergrond

Warmtenetten en elektriciteitskabels geven warmte af aan de ondergrond. Daardoor kunnen drinkwaterleidingen opwarmen. Bindt: “Drinkwater mag vanuit waterkwaliteitswaarborg nooit warmer dan 25 graden worden. Het is dus zaak om warmtenetten en elektriciteitskabels op een gepaste afstand van drinkwaterleidingen te leggen. In Rotterdam gaan we samen met de beheerder van de ondergrond en andere netbeheerders de wenselijke afstanden tussen de verschillende netwerken bepalen.”

‘Het is zaak om warmtenetten en elektriciteitskabels op gepaste afstand van drinkwaterleidingen te leggen.’

Directe impact

Ook direct heeft klimaatverandering invloed op de infrastructuur in de ondergrond. Zoals toenemende droogte, hitte, regenval en weersextremen. Snelle overgang van kou naar hitte, of van een natte naar een extreem droge periode kan leidingen beïnvloeden, zegt Bindt. “We zijn nu bezig om hotspots in kaart brengen, plekken waar mogelijk storingen kunnen ontstaan als gevolg van weersomstandigheden.” Om die data goed in kaart te brengen wordt gebruik gemaakt van moderne technologie. Sensoren en inspectieapparatuur zoals video moeten in drinkwaterleidingen storingen en lekkages detecteren.

Efficiënt werken dankzij technologie

Hoogleraar Dorée voorziet dat technologie een belangrijker rol gaat spelen bij het voorkomen van graafschades en het efficiënter werken in de ondergrond: “Op de UT zijn we onder andere bezig met de doorontwikkeling van een grondradar. Doel is preciezer te kunnen zien wat zich waar in de ondergrond bevindt. Dan hoef je niet overal meteen proefsleuven te graven. Het werkt als een soort MRI-scanner. Daarmee hoeft een chirurg ook niet eerst iemand helemaal open te snijden, maar kan van buitenaf zien waar het probleem zit en vervolgens gericht de operatie voorbereiden. Het werk wordt zo efficiënter en veiliger.”

Samenwerken met convenant

Maar minstens zo belangrijk bij het beperken van overlast, kosten en schade, is efficiënte samenwerking, voegt Bindt toe. Hij noemt het convenant in Rotterdam als succesvol praktijkvoorbeeld. “Met de gemeente Rotterdam en elektra- en gasnetbeheerder Stedin plannen we gezamenlijk onderhoudsprojecten. Zo kunnen in een gebied meerdere leidingen en kabels in een keer worden vervangen. Dat is efficiënter, bespaart tijd en geld, en beperkt overlast voor de omgeving. Soms vervangen we onze leidingen zelfs eerder dan nodig zodat we alles samen in een keer doen.””

Genoeg capaciteit voor onderhoud

Tot slot benadrukt Dorée dat ook de inzet van genoeg mankracht voor de uitvoering niet moet worden vergeten. “Bij de energietransitie ligt de focus nu nog sterk op nieuwe warmtebronnen en toepassingen bij de eindgebruiker, zoals isolatie en warmtepompen. De komende jaren wordt duidelijk dat de infrastructuur tussen bron en huis ook ingrijpend moet worden aangepast. Als daarvoor te weinig capaciteit is, betreden onervaren partijen de markt en groeit het risico op graafschades kabel- en leidingbreuken. Het is dus van groot belang de gravende sector snel verder te professionaliseren en voldoende mensen op te leiden.”

Wetten en regels in de ondergrond

Wie de ondergrond in wil, mag niemand zomaar ergens gaan graven. Voor bodemactiviteiten gelden strikte regels en richtlijnen. Een belangrijk doel daarvan is het beschermen van de drinkwatervoorziening.